Đánh giá kinh tế là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu chung về đánh giá kinh tế

Đánh giá kinh tế (economic evaluation) là quá trình phân tích toàn diện chi phí và kết quả của các can thiệp, chương trình hoặc chính sách nhằm hỗ trợ ra quyết định phân bổ nguồn lực. Mục tiêu chính là xác định phương án có tỷ lệ chi phí trên lợi ích tốt nhất, từ đó tối ưu hóa hiệu quả đầu tư và tính bền vững tài chính. Đánh giá kinh tế được áp dụng rộng rãi trong y tế công cộng, giáo dục, bảo vệ môi trường và phát triển cơ sở hạ tầng.

Trong lĩnh vực y tế, đánh giá kinh tế giúp so sánh các biện pháp phòng ngừa, chẩn đoán và điều trị bệnh theo các chỉ số như QALY (quality-adjusted life year) hoặc DALY (disability-adjusted life year). Các cơ quan y tế như WHO cung cấp hướng dẫn chi tiết về thực hiện đánh giá kinh tế để hỗ trợ chính sách tiêm chủng và can thiệp phòng bệnh (WHO CHOICE). Tại Anh, Viện NICE (National Institute for Health and Care Excellence) sử dụng đánh giá kinh tế làm tiêu chí cho phê duyệt công nghệ y tế và thuốc mới (nice.org.uk).

• Mục đích: xác định giá trị tương đối của các lựa chọn can thiệp.
• Ứng dụng: y tế cộng đồng, giáo dục, giao thông, môi trường.
• Phạm vi: xã hội, nhà cung cấp dịch vụ hoặc bên trả tiền.

Phân loại các phương pháp đánh giá kinh tế

Phân tích chi phí–lợi ích (CBA) quy đổi tất cả chi phí và lợi ích thành đơn vị tiền tệ để so sánh trực tiếp. Lợi ích có thể được ước tính thông qua giá thị trường hoặc phương pháp đánh giá sẵn sàng chi trả (willingness-to-pay). CBA phù hợp khi có thể gán giá trị kinh tế cho mọi kết quả, ví dụ so sánh lợi ích kinh tế của dự án xử lý nước thải với chi phí đầu tư.

Phân tích chi phí–hiệu quả (CEA) so sánh chi phí với một đơn vị kết quả không phải tiền tệ, chẳng hạn số ca được điều trị khỏi hoặc số năm sống thêm. Kết quả thường biểu diễn dưới dạng chi phí cận biên trên hiệu quả cận biên (ICER – xem phần sau). CEA thường áp dụng trong y tế khi khó quy đổi kết quả điều trị sang tiền như việc phân tích chi phí trên mỗi QALY thu được.

Phân tích chi phí–tiện ích (CUA) mở rộng CEA bằng cách sử dụng chỉ số tiện ích đa chiều như QALY hoặc DALY làm đơn vị đo. CUA cho phép so sánh can thiệp trong nhiều lĩnh vực khác nhau trên cùng thang đo tiện ích. Ví dụ, so sánh chi phí–tiện ích của chiến dịch tiêm chủng HPV với chương trình giảm béo.

• Cost–Benefit Analysis (CBA)
• Cost–Effectiveness Analysis (CEA)
• Cost–Utility Analysis (CUA)
• Cost–Consequence Analysis (CCA): liệt kê chi phí và nhiều kết quả mà không tổng hợp.

Khái niệm chi phí và hiệu quả

Chi phí trực tiếp bao gồm chi phí y tế như thuốc, vật tư tiêu hao, nhân công, máy móc; chi phí vận hành và quản lý. Ví dụ, chi phí nhập viện bao gồm giường bệnh, xét nghiệm, phẫu thuật và chăm sóc hậu phẫu.

Chi phí gián tiếp phản ánh mất mát năng suất lao động do bệnh tật hoặc tử vong sớm, chi phí chăm sóc của gia đình và chi phí di chuyển. Việc đánh giá chi phí gián tiếp đòi hỏi dữ liệu về thời gian nghỉ làm và thu nhập trung bình của người bệnh (CDC Health Economics).

Kết quả đầu ra (outputs) là số lượng dịch vụ cung cấp, như số ca khám, mũi tiêm hoặc xét nghiệm; kết quả đầu hưởng (outcomes) là tác động lên sức khỏe, chẳng hạn tỷ lệ khỏi bệnh, số năm sống thêm hoặc QALY.

Các công thức cơ bản

Chiết khấu (discounting) đưa giá trị trong tương lai về hiện tại bằng công thức: $PV = \sum_{t=0}^{T} \frac{C_t}{(1+r)^t}$ với \(PV\) là giá trị hiện tại, \(C_t\) chi phí hoặc lợi ích tại thời điểm \(t\), \(r\) tỷ lệ chiết khấu, \(T\) thời gian đánh giá.

Chi phí–hiệu quả cận biên (ICER) so sánh hai lựa chọn bằng: $ICER = \frac{\Delta C}{\Delta E} = \frac{C_1 - C_0}{E_1 - E_0}$ trong đó \(\Delta C\) là chênh lệch chi phí, \(\Delta E\) là chênh lệch hiệu quả (ví dụ QALY).

Tỷ lệ lợi ích–chi phí (Benefit–Cost Ratio, BCR) đánh giá tổng thể như: $BCR = \frac{\sum PV_{\text{benefit}}}{\sum PV_{\text{cost}}}$ Nếu \(BCR > 1\), lợi ích vượt chi phí và can thiệp được coi là kinh tế.

Xác định phạm vi và thời gian đánh giá

Phạm vi đánh giá kinh tế (perspective) xác định nguồn chi phí và lợi ích được tính toán, thường được phân thành ba loại: từ góc độ xã hội (societal perspective), từ góc độ nhà cung cấp dịch vụ (provider perspective) và từ góc độ người trả tiền (payer perspective). Phạm vi xã hội bao gồm toàn bộ chi phí và lợi ích, cả trực tiếp và gián tiếp. Phạm vi nhà cung cấp tập trung vào chi phí y tế, vận hành và nhân sự; phạm vi người trả tiền chỉ xét chi phí thanh toán dịch vụ và bảo hiểm.

Horizon thời gian (time horizon) là khoảng thời gian mà chi phí và hiệu quả được theo dõi và chiết khấu về hiện tại. Can thiệp dự phòng thường yêu cầu horizon dài hạn, thậm chí suốt đời, để ghi nhận hết lợi ích phòng ngừa bệnh tật. Can thiệp ngắn hạn như điều trị cấp cứu thì horizon chỉ tính vài tháng hoặc một năm.

• Societal: tính cả chi phí gián tiếp, mất năng suất lao động.
• Provider: tập trung chi phí trực tiếp y tế và vận hành.
• Payer: chỉ chi phí mà bảo hiểm hoặc bệnh nhân thanh toán.

Giả định về tỷ lệ chiết khấu (discount rate) thường dao động 3–5% mỗi năm cho cả chi phí và lợi ích. Lạm phát và thay đổi giá tương lai cũng cần được đưa vào mô hình hoặc thực hiện phân tích độ nhạy để kiểm tra ảnh hưởng của biến số này.

Thu thập và phân tích dữ liệu chi phí

Dữ liệu chi phí thu thập từ nhiều nguồn: hồ sơ bệnh án, báo cáo tài chính bệnh viện, khảo sát người tham gia và dữ liệu thống kê quốc gia. Kỹ thuật micro-costing (định giá chi tiết) cho phép xác định chi tiết chi phí từng thành phần: thuốc men, xét nghiệm, nhân công, dụng cụ y tế. Gross-costing (chi phí tổng hợp) sử dụng giá trung bình cho toàn bộ dịch vụ, giảm độ chi tiết nhưng tiết kiệm thời gian.

Quy trình thu thập dữ liệu bao gồm xác định danh mục chi phí, định nghĩa rõ ràng từng mục và kiểm soát chất lượng. Dữ liệu phải được kiểm định tính nhất quán thông qua so sánh chéo giữa các nguồn, xác định ngoại lệ và loại bỏ dữ liệu lỗi. Việc mã hóa chi phí theo hệ thống chuẩn (ICD, CPT) hỗ trợ so sánh giữa các cơ sở và quốc gia.

• Kiểm tra độ tin cậy: Cronbach’s alpha, so sánh song song.
• Chuẩn hóa dữ liệu: quy về đơn vị tiền tệ và thời điểm chung.
• Điều chỉnh biến động giá: sử dụng chỉ số CPI hoặc PPI.

Đánh giá hiệu quả và kết quả

Hiệu quả đo bằng kết quả đầu ra (outputs) và kết quả đầu hưởng (outcomes). Ví dụ trong y tế, outputs có thể là số ca điều trị thành công, số lượt khám; outcomes là số năm sống thêm hoặc QALY thu được. Các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên (RCT) là nguồn dữ liệu hiệu quả chất lượng cao, trong khi nghiên cứu quan sát và mô hình tính toán hỗ trợ bổ sung khi RCT không khả thi.

Các chỉ số thường dùng bao gồm tỷ lệ sống sót, tỷ lệ tái nhập viện, QALY và DALY. QALY kết hợp số năm sống thêm và chất lượng cuộc sống bằng trọng số tiện ích, DALY đo gánh nặng bệnh tật qua năm sống mất đi và thời gian sống khuyết tật. Các mô hình Markov hoặc mô hình phân rã hành vi (decision tree) giúp mô phỏng dài hạn khi dữ liệu dài hạn chưa đầy đủ.

Phân tích độ nhạy và bất định

Phân tích độ nhạy (sensitivity analysis) nhằm kiểm tra độ ổn định kết quả khi thay đổi giả định và đầu vào. One-way sensitivity analysis biến động từng tham số riêng lẻ để xác định các biến số quan trọng. Multi-way analysis thay đổi đồng thời nhiều tham số, trong khi probabilistic sensitivity analysis (PSA) sử dụng mô phỏng Monte Carlo để xem phân phối kết quả khi tất cả biến số tuân theo phân phối xác suất xác định.

• One-way: xác định biến uy hiếp kết luận.
• Two-way: tương tác giữa hai biến.
• PSA: mô phỏng hàng nghìn kịch bản, vẽ đường CEAC.

Kết quả phân tích độ nhạy thường diễn giải qua đồ thị Tornado (minh họa mức độ nhạy của ICER) và CEAC (Cost–Effectiveness Acceptability Curve) cho thấy xác suất can thiệp kinh tế ở mức chuẩn chấp nhận khác nhau.

Ứng dụng trong chính sách và ra quyết định

Các tổ chức y tế và chính phủ sử dụng kết quả đánh giá kinh tế để ra quyết định về phê duyệt thuốc và công nghệ y tế. NICE tại Anh đặt ngưỡng chi phí trên QALY (thường £20,000–30,000/QALY) để đánh giá tài trợ. WHO CHOICE đề xuất giá trần dựa trên GDP bình quân đầu người, ví dụ can thiệp được coi là “rất kinh tế” nếu ICER < 1×GDP.

Bên cạnh y tế, đánh giá kinh tế cũng hỗ trợ chính sách môi trường (ví dụ so sánh chi phí–lợi ích của dự án xử lý ô nhiễm không khí), giao thông (đầu tư đường cao tốc versus đường sắt) và giáo dục (đầu tư chương trình đào tạo nghề). Kết quả được trình bày trong báo cáo chính sách, ảnh hưởng đến ngân sách và quy định của cơ quan nhà nước.

• NICE (Anh): nice.org.uk
• WHO CHOICE: who.int/choice
• CDC Health Economics: cdc.gov/policy/hst/economics

Thách thức và xu hướng phát triển

Hạn chế chính của đánh giá kinh tế là chất lượng và đầy đủ của dữ liệu chi phí gián tiếp, đặc biệt ở các nước thu nhập thấp. Mô hình hóa dài hạn có thể dựa trên giả định không thực tế nếu dữ liệu quan sát ngắn hạn thiếu. Tiêu chuẩn hóa phương pháp giữa các quốc gia và lĩnh vực vẫn còn nhiều khác biệt, ảnh hưởng đến khả năng so sánh.

Xu hướng phát triển bao gồm tích hợp AI và big data để tự động hóa thu thập và phân tích dữ liệu, cải thiện độ chính xác dự báo. Digital twin cho can thiệp y tế và hạ tầng tạo mô hình ảo song song hỗ trợ thử nghiệm chính sách trước khi triển khai. Ngoài ra, đánh giá kinh tế sức khỏe cá nhân (personalized health economics) xem xét biến thể di truyền, lối sống và đặc điểm cá nhân trong mô hình chi phí–hiệu quả.

• AI-driven data extraction: tự động thu thập chi phí từ hồ sơ điện tử.
• Digital twin: mô phỏng ngữ cảnh can thiệp.
• Personalized CEA: cá nhân hóa giả định và tiện ích.

Danh sách tài liệu tham khảo

1. Drummond, M. F., et al. (2015). Methods for the Economic Evaluation of Health Care Programmes. Oxford University Press.
2. World Health Organization. “Guide to Cost–Effectiveness Analysis.” 2003. WHO GCEA
3. National Institute for Health and Care Excellence. “Guide to the methods of technology appraisal.” 2013. NICE Methods
4. Gold, M. R., et al. (1996). “Cost–Effectiveness in Health and Medicine.” Oxford University Press.
5. Centers for Disease Control and Prevention. “Economic Evaluation.” CDC Health Economics